يادداشتي بر كتاب كيميا خاتون اثر سعيده قدس

کتاب، داستان زندگي کيميا خاتون دختر محمد شاه ايراني و کراخاتون، زيباروي اکدشاني، مي باشد. کراخاتون پس از مرگ شوهرش به عنوان همسر دوم به عقد ازدواج محمد جلال الدين بلخي درمي آيد و کيميا خاتون پس از ازدواج مادرش مدتي در حرم مولانا ساکن مي شود.

پس از آشنايي مولانا و شمس و راه يافتن شمس به حرم مولانا، شمس دل به کيميا خاتون مي بندد و پيشنهاد ازدواج با او را به مولانا مي دهد. البته " براي او وصلت تکاپويي تازه و ناشناخته در راه وصل يار بود. او به آن وصلت به چشم يک عروسي زميني نمي نگريست. او رخ يار را در چهره زيباي آن محبوبه زميني ديده بود …"

با صلاحديد مولانا، دختر نوجوان همسرش به عقد پيرمردي درمي آيد که خود را مريد وي مي داند. کيميا خاتون مثل تمام زنان دوره خودش يا شايد بايد بگويم مثل اکثريت همجنسانش در طول تاريخ، به تصميمي که براي زندگي آينده اش گرفته شده، تن مي دهد. طول دوره زناشويي آنها سه ماه بيشتر دوام ندارد. شمس نسبت به زن جوان و زيبارويش حسود است و گاهي بدبين. در پايان داستان، کيميا خاتون بر اثر کتک هايي که از شمس خورده است، به حالت اغماء افتاده و …

داستان کيميا خاتون داستان تازه و شگرفي نيست. روايتي است از پايمال شدن حقوق انساني زن که تاريخ همواره شاهدش بوده است. اما شايد آنچه اين ماجرا را از نظر عده اي مورد انتقاد قرار داده است، شخصيت مولانا، يکي از شخصيتهاي به شدت مقبول و اسطوره گون تاريخ ادبيات ايران باشد. به خصوص صفحات پاياني کتاب و کنايه اي که از زبان کيميا به نگاه و طرز فکر مولانا به زن مطرح مي شود.

همگان مي دانيم که نگاه مولانا به زن در اشعارش، داراي دو نگرش مثبت و منفي است. از طرفي زن را نماد عشق الهي مي داند مانند ليلي و از سويي او را نماد جسم و نفس و ريا و حرص مي داند. و از نظر او زن بهره چنداني از کمال ندارد. براي نمونه مي توان به موارد زير اشاره کرد:

قصه اعرابي درويش و ماجراي زن او با او به سبب قلت و درويشي، دفتر اول

قصه آن صوفي که زن خود را با بيگانه اي بگرفت، دفتر چهارم

مفتون شدن قاضي بر زن جوحي و باز سال دوم آمدن زن جوحي به اميد بازي پارينه، دفتر ششم

داستان کنيزک شهوت ران خاتون، دفتر پنجم و ….

ذکر مثال هاي فوق به منظور محکوم کردن مولانا به نگاه غيرانساني نسبت به زن نيست. چه همواره بر اين باورم که بررسي آرا و عقايدي که از سوي بزرگان مطرح شده (در هر موردي) بدون در نظر گرفتن شرايط مکاني و زماني و فرهنگ حاکم، دور از درايت و انديشه است. جايي از دکتر شريعتي خواندم که گفته بود اگر من در دو هزار سال پيش بدنيا مي آمدم، 40 يا 50 سال به گونه اي ديگر تربيت مي يافتم و اگر دو هزار سال بعد هم بدنيا بيايم، 40 يا 50 سال با تربيتي متفاوت پرورش خواهم يافت.

نبايد فراموش کنيم که مولانا هم يک انسان است. مثل همه انسانها و تحت تاثير محيط و فرهنگ حاکم. اينکه در آن زمان تصميم مي گيرد دختر نوجوان همسرش را به عقد پيرمردي درآورد که سالهاي 60 را سپري کرده بود، با توجه به شرايط موقعيت اجتماعي زن در آن روزگار، چيز زياد غريبي نيست.

مولانا هم يک مرد است و مثل تمام مردهاي روزگار خودش اختيار زندگي زنان حرم خود را داشته است. زناني که با گذشت زمان به فراموشي سپرده شده اند و هيچ کس، هيچوقت، دغدغه پرداختن به دردهاي آنان را نداشته است. و در عوض نام مولانا و شمس در تاريخ هميشه زنده مي ماند.

معتقدم خانم سعيده قدس، نويسنده کتاب، با اين داستان قصد زير سئوال بردن مولانا، عارف بزرگ قرن هفتم هجري، را ندارد.او فقط خودش را جاي زنان آن روزگار گذاشته است و البته که از نگاه زن امروزي.

جاي کراخاتون، جاي کيميا، حتي جاي مامي، آيا، بي بي جان، اوجي و کرامانا. و بدون قداست پردازي، "به بخشي از زندگي واقعي، خانوادگي و در واقع بعد انساني زندگي مولانا پرداخته است. بخشي از زندگي او که همواره در سايه عظمت ابعاد روحاني، عرفاني و غيرانساني شخصيتش به فراموشي سپرده شده است."

به نظر من اينکه سعيده قدس به خود زحمت داده تا کساني را از لابلاي تاريخ بيرون بکشد که هرگز مورد توجه و اعتنا نبوده اند ، جالب و قابل تامل است. البته اين بدين معنا نيست که تمام جزئيات داستان را مورد تائيد قرار دهيم. هرچند براي رد آن نيز بايد مطالعات بسيار نمود.با توجه به اينکه بهناز علي پور گسکري در مجله جهان کتاب مي گويد که نويسنده اين رمان نهايت وفاداري خود را به تاريخ و شخصيتهاي داستان ادا کرده است.

قلم زيبا و سبک نگارش کم نظير و لذت بخش سعيده قدس و نگاهي که مولانا و شمس را بدون قداست پردازي در حد آدمهاي معمولي که مي توانيم دور و اطراف خود ببينيم ، دسترس پذير مي کند؛ مرا بر آن داشت تا به معرفي اين کتاب بپردازم. تصورم بر اين است که خواندن اين کتاب علاوه بر لذتي که عايد خواننده مي کند و آشنايي با موقعيت اجتماعي زنان در آن دوره، حتي در حرم مولانا، او را با نگاهي نو به دين و مقوله خداشناسي نيز آشنا مي نمايد.

پي نوشت:

1. جهت مطالعه بيشتر و کارشناسانه در اين باره مراجعه کنيد به:
http://www.kalam.se/kimja-khaton.html

http://www.jireyeketab.com/AboutBooks/AboutBooksF/KimiaKhatoon.asp

2. جملات bold شده عينا از کتاب کيميا خاتون اقتباس شده است.

يکي از دوستان در اين زمينه تحقيقاتي انجام داده و به نتايجي رسيده است که پيشنهاد مي کنم خواندن مقاله اش را از دست ندهيد.

يا تاريخ دروغ مي گويد يا شمس يا مولانا(قسمت اول)

يا تاريخ دروغ مي گويد يا شمس يا مولانا(قسمت دوم)